Zie ook:

Niets lijkt moeilijker dan een richting geven aan de ontwikkeling van een nieuwe interface. Deels heeft dat te maken met het terrein waarop DDS opereert: het internet. De krant van morgen zal er niet wezenlijk anders uitzien dan de krant van vandaag. Net als de krant van 1993 er niet wezenlijk anders uitziet dan de krant van 1998. Vergelijking van DDS in 1993 met DDS in 1998 leert hoe groot de verschillen zijn in de ontwikkelingen van oude en nieuwe media, en hoe moeilijk - want onzeker - de keuzes zijn die gemaakt moeten worden. Het kiezen voor consolidatie van de verworven positie en het voortbouwen op bestaande concepten en ideeën lijkt in eerste instantie een logische weg. Als DDS een krant was geweest, was dat inderdaad de meest voor de hand liggende optie geweest. Maar het ligt niet in de aard van het bedrijf te consolideren. De vaste vorm is nog niet gevonden, en het is maar de vraag of die vorm ooit gevonden wordt. Sterker nog: een van de kenmerken van DDS zou wellicht moeten zijn dat een definiteve vorm nooit gevonden zal worden. Dat zou je als een (noodzakelijke) voorwaarde kunnen zien. DDS is een bedrijf dat zichzelf van jaar tot jaar opnieuw uitvindt, en misschien is het wel die houding die het consolideren nog het meeste waard. Ook al zijn de gevaren evident: risico boven veiligheid, vernieuwing boven behoudzucht. Het is inherent aan het net dat veilige keuzes er nooit gemaakt kunnen worden. Nieuwe ontwikkelingen zullen altijd blijven nopen tot het moedwillig aantasten van je bestaande positie, aan het omver schoppen van de zekerheden die je hebt gecreeerd, tot het herdefinieren van je functie en het inslaan van nieuwe wegen. Een interface is een freeze van technische mogelijkheden, die zijn waarde verliest op het moment dat die technische mogelijkheden verouderd zijn. Het willen integreren van nieuwe technologieën in een bestaande interface kan maar tot op zekere hoogte. Het uiterlijk van een interface, de applicaties, de mogelijkheden, het uiterlijk, ze zijn allemaal nauw verbonden met de technische stand van zaken op het moment dat de interface gebouwd werd. Integreren biedt geen oplossing meer, alleen het vanuit de technische mogelijkheden aan de ene kant en de geherdefinieerde waarde van DDS aan de andere kunnen resulteren in een nieuwe stad. Elk compromis betekent een uitholling van de positie van DDS in plaats van een consolidatie.
En daarmee zijn we meteen tot de kern gekomen van het nadenken over het ontwerpen van een nieuwe interface voor DDS. Grofweg zijn er dus twee keuzes: consolidatie of vernieuwing. Dat zijn althans de twee denkbare uitersten. Maar voor wie instemt met het voorgaande is er eigenlijk al geen keuze meer. Vernieuwing is een voorwaarde, consolidatie vanuit de aard van de zaak onmogelijk. Die stellingname vormt het uitgangspunt voor dit stuk.

Uitgangspunten

Een interface kun je zien als het voertuig waarmee je je doel wilt bereiken. Het middel waarmee je je uitgangspunten gestalte kunt laten krijgen. Het geven van een aanzet tot het ontwerpen van een nieuwe interface begint dan ook daar: bij het helder definieren - of herdefinieren - van je uitgangspunten. Wat wilde DDS? Wat is DDS nu? Welke ontwikkeling heeft DDS doorgemaakt? Is er iets essentieels veranderd aan de manier waarop wij onze taak opvatten? Heeft 3.0 in alle opzichten voldaan aan onze doelstellingen? En zijn die doelstellingen nog dezelfde? En: kunnen die doelstellingen nog wel hetzelfde zijn in een netlandschap dat zo wezenlijk anders is dan drie jaar geleden?

Redactie voeren versus context providen

Nog niet zo lang geleden was het omschrijven van DDS als context provider één van de meest voorkomende karakteriseringen van DDS. We zijn een leverancier van virtuele infrastructuur, die ten algemenen nutte kan worden ingezet. We voorzien in publieke werken die door bewoners kunnen worden gebruikt. Geheel analoog aan de stadsmetafoor. Ook daarin worden immers straten aangelegd, huizen gebouwd die door bewoners zelf kunnen worden ingericht en pleinen die van een standaard uiterlijk worden voorzien maar hun levendigheid ontlenen aan de aanwezigheid van mensen, en aan de activiteiten die die mensen daar ontplooien. Wij scheppen de context waarbinnen anderen zich naar believen kunnen uiten. Een soort egalitaire virtuele samenleving wilden we creeeren waarbinnen niet de virtuele overheid maar de virtuele burger maatgevend zou zijn. En dat is voor een groot deel ook gelukt. Maar tegelijkertijd hebben we ook de nadelen ondervonden van het uitsluitend leveren van de infrastructuur en zijn we zelfs langzamerhand ons oude ideaal ontrouw geworden. Niet dat we geen leverancier van infrastructuur meer zijn die zich dienstbaar opstelt tegenover de gemeenschap, maar we zijn niet meer uitsluitend een leverancier. Zon anderhalf jaar geleden was de taak van een DDS-redacteur nauw omschreven en duidelijk: het beantwoorden van vragen van bewoners en het bewoners en organisaties in staat stellen hun doelen binnen DDS te realiseren. Omgevingen die uitsluitend onder redactie van DDS stonden waren er nauwelijks, afgezien van de rubriek Het Laatste Nieuws en de korte mededelingen onderaan de homepage. Noodgedwongen vielen ook de zijwegen en kiosken onder redactie van DDS, maar dat was alleen omdat het aantal door bewoners ingestuurde links onvoldoende was om de paginas interessant mee te houden. Indealiter zouden wij het liefst bewoners hebben aangesteld als beheerders van die paginas, als actieve burgers die een deel van de openbare ruimte beheren. Maar daar wreekte zich onze opstelling. Alleen context bieden en de content overlaten aan bewoners en organisaties zorgde voor een verschraling van DDS. Een doodlopende weg. Als we consequent waren geweest in het doorvoeren van ons uitgangspunt, dan was DDS een dode plek op het net geworden. Een plek waar weliswaar af en toe bewoners met elkaar babbelen en af en toe op een linkje klikken, maar geen plek die iets opmerkelijks te bieden heeft. En juist in het scheppen van een opmerkelijk omgeving ligt een belangrijke taak van DDS. Het bouwen van een opmerkelijke interface - wat 3.0 was en nog steeds is - en vervolgens de content en de vernieuwing grotendeels in handen van bewoners en organisaties leggen, is een doodlopende weg. DDS is een geinstitutionaliseerde plek op het net geworden, een virtuele stad waar nieuwe internetgebruikers verbaasd en enthousiast doorheen lopen. Maar juist het feit dat beginners een grote voorkeur hebben voor DDS geeft aan dat we een conservatieve waarde vertegenwoordigen, en niet gezien worden als een vernieuwende, altijd in ontwikkelingen verkerende organisatie waar voortdurend geëxperimenteerd wordt met nieuwe vormen, concepten en technologieën.
De energiestoot van 3.0 is geen constante geweest. De vernieuwing is niet gecontinueerd, althans, heeft lang op zich laten wachten. Langzamerhand heeft een verschuiving plaatsgevonden, heeft de redactie een belangrijkere functie gekregen binnen DDS. Langzaam zijn we teruggekeerd op onze schreden en hebben we het uitgangspunt, het providen van context, als alleen zaligmakend principe losgelaten. Veel meer dan vroeger wordt het bedrijf nu aangestuurd door plannenmakers, door mensen die een visie ontwikkelen en uitvoeren. Wat anderhalf jaar geleden een redacteur was is nu een plannenmaker en uitvoerder. Die nieuwe taakopvatting - of uitbreiding van de bestaande taken - heeft geresulteerd in verschillende projecten die DDS terug op de kaart plaatsen als vernieuwende, interessante plek op het net. Voorbeelden daarvan zijn Webmix, het Verkiezingenplein, het Drugsplein... Misschien is dat laatste plein het meest treffendste voorbeeld, ook al kan het Plein van de Dood evengoed als voorbeeld dienen. Het zijn de eerste pleinen in DDS die niet meer zijn ontstaan vanuit de oude filosofie. Een Drugsplein in de traditionele opzet was een plein geworden met taartpunten waarop verschillende organisaties waren gelinkt. Weliswaar hadden we de verschillende organisaties die achter die links schuilgingen geholpen met het zich presenteren op het net, maar we hadden zelf geen redactie gevoerd. Op het huidige Drugsplein staat het onderwerp centraal, en zijn de links naar organisaties secundair. En juist daardoor is een plein ontstaan dat veel interessanter en veel vernieuwender is dan veel van de traditionele pleinen in DDS. Door het loslaten van een van onze uitgangspunten hebben we DDS een nieuwe impuls gegeven.
De les die we hebben geleerd van onze opstelling als context provider is een simpele: het is onmogelijk een virtuele stad interessant te houden door alleen context aan te bieden en een onveranderlijke interface te handhaven. Een actieve rol van DDS - of je dat nu als redactie, publiek domein of plannenafdeling definieert - is een voorwaarde om DDS interessant te houden en de energiestoot die met 3.0 is gegeven niet te laten wegvloeien maar als constante stroom te handhaven.

Uiteraard moet de nu ingeslagen weg als uitgangspunt blijven dienen. Zoals in een echte stad is ook de virtuele burger behoudzuchtig en niet snel geneigd tot vernieuwing (zie de recente rellen in de Telnetwijk). Sterker nog: de digitale burger vertegenwoordigt in veel opzichten de conservatieve waarde, streeft naar het behouden van dat wat er al is. En daarvan hebben wij nu juist gezegd dat dat geen optie is. Niet op een plek als het internet. Bovendien, als we de vergelijking met een oud medium als de krant nog eens maken: na elke verandering in vormgeving van een krant, hoe miniem ook, regent het klaagbrieven van abonnees. Wijziging van het lettertype waarin de Volkskrant werd gezet leidde enige jaren terug zelfs tot zeer boze reacties. En dat terwijl nu niemand zal ontkennen dat die veranderingen goed zijn geweest. Wie altijd naar zijn abonnees/bewoners luistert, kan nooit iets wezenlijk nieuws ondernemen. Wat overigens geen stellingname tegen inspraak impliceert.
De vernieuwende kracht van DDS zal dus moeten komen vanuit het publieke domein. De energiestoot die met 4.0 gegeven zal worden, zal - anders dan na de presentatie van 3.0 gebeurd is - geconsolideerd en gecontinueerd moeten worden. Dat betekent dus dat niet uitsluitend de burger of de organisatie de keuzes maakt, maar DDS. Naast context provider worden we content provider, en dat in de meest brede zin. Die keuze betekent wel dat we een sterk publiek domein nodig hebben, een sterke redactie, die externe ontwerpers en eigen programmeurs aanstuurt in het ontwikkelen van nieuwe dingen, dingen die het wezen van DDS vormen: vernieuwing, experimenteerdrift.

Virtuele gemeenschap

Het laten ontstaan en faciliteren van een virtuele gemeenschap was en is een van de belangrijkste uitgangspunten van DDS. Die doestelling hebben we de afgelopen jaren deels bereikt. Met de nadruk op deels, want we rekenen onszelf veel te makkelijk rijk door te verwijzen naar het hoge aantal inwoners: 60.000. Dat zijn er veel. Maar vormen die 60.000 bewoners ook de gemeenschap zoals die ons voor ogen stond, of is het een onderling niet of nauwelijks communicerende groep die alleen gebruik maakt van de gratis emailvoorziening? Het is een lastige vraag om te beantwoorden. Want wat is een gemeenschap? Een verzameling mensen op de Dam, is dat een gemeenschap? Alle inwoners van een grote stad bijelkaar, is dat een gemeenschap? Ongeacht of ze deelnemen aan het publieke leven? Ongeacht of ze communiceren met elkaar?
Die 60.000 mensen die bewoner van DDS zijn vormen niet noodzakelijkerwijs een gemeenschap. Geen virtuele gemeenschap in ieder geval. Aangezien geen sprake is van fysieke aanwezigheid betekent dat ook dat niet al die bewoners gebruik maken van de openbare ruimte in de stad, van de verschillende functies die die stad biedt. Het gebruik van DDS door bewoners beperkt zich voor een groot deel tot het lezen en versturen van mail. En dat is onvoldoende om te kunnen spreken van een gemeenschap. DDS is een omroep met 60.000 leden, maar of die leden ook daarwerkelijk kijken naar de programmas die die omroep uitzendt is maar zeer de vraag. Hoeveel procent van het totale aantal bewoners is op een willekeurig moment aanwezig in de stad? Laten we zeggen om acht uur, de piektijd van het net. Iedereen die dat zal proberen te achterhalen, zal zich verbazen over het geringe aantal mensen dat in de stad is. Zelfs als we aannemen dat het systeem waarmee die aanwezigheid wordt gemeten niet goed functioneert, dan komen we nog op een laag aantal mensen uit. Als we het getal verdubbelen komen we nog niet boven de dertig. De vergelijking van DDS met een omroep die veel leden heeft maar slecht bekeken programmas maakt, is dus niet geheel onzinnig.
Een virtuele gemeenschap bestaat bij de gratie van aanwezigheid van de leden van die gemeenschap. In die zin valt de stadsmetafoor ook niet te gebruiken. Een stad is immers een plek waar elke burger altijd aanwezig is (tenzij hij of zij op vakantie is uiteraard of ergens anders werkt). Een vergelijking van DDS met een gebouw zou adequater zijn: iedereen heeft toegang tot het gebouw, en veel mensen betreden de hal om hun post uit hun postvakje te halen, maar bezoeken zelden of nooit de rest van de etages in dat gebouw. De meeste afdelingen blijven leeg. In de nieuwsgroepkamer komen af en toe wat mensen met elkaar praten over hoe mooi de wereld vroeger was en er zijn twee cafeetjes in het gebouw die vroeger heel populair waren maar tegenwoordig door de trendy bezoekers worden gemeden. Er zijn andere plekken ontstaan waar het leuker en voller is.
Voorwaarde om een virtuele gemeenschap te laten ontstaan is dus dat voldoende leden van die gemeenschap met enige regelmaat aanwezig zijn. Is aan die voorwaarde niet voldaan, dan kunnen mensen elkaar niet ontmoeten, kunnen geen gesprekken ontstaan en geen nieuwe groepen gevormd worden. Vooral dat laatste is een goede graadmeter: hoe succesvoller een gemeenschap, hoe meer leden van die gemeenschap zich in kleinere gemeenschappen opsplitsen. Een gemeenschap is pas geslaagd als ieder afzonderlijk lid er aansluiting kan vinden bij subgroepen die eenzelfde soort interesse delen, of van dezelfde leeftijd zijn of dezelfde politieke of seksuele voorkeur hebben. En veel subgroepen telt DDS niet. Er is een kleine homogemeenschap ontstaan, maar die heeft het werkterrein langzamerhand verlegd naar IRC (#gay.nl of #gaydate.nl). En in de metro komt een vast publiek, en in het Digistad Café. Maar zijn dat de subgemeenschappen zoals wij ze bedoelen?
Binnen de huidige interface is getracht een gemeenschap te laten ontstaan door mensen de mogelijkheid te geven met elkaar te praten in cafés die thematisch zijn onderverdeeld. Die opzet is nauwelijks geslaagd. Er is zelden een gesprek over boeken gevoerd in het café op het Boekenplein, vrijwel nooit iets zinnigs over kunst gezegd in het cafe op het Kunstplein. Zelfs de samenvoeging van een aantal van de cafés heeft niet geholpen. Het merendeel bleef leeg, of diende ter vervanging van het niet werkende Onder Vier Ogen.
De vraag blijft waar het aan ligt dat de door DDS geboden communicatie-omgevingen niet voldoende door bewoners worden gebruikt. Deels valt het te verklaren door de toegenomen populariteit van andere plekken op het net. Zelfs met een tamelijk verouderd webchatsysteem als DDS gebruikt kunnen nog interessante communicatie-omgevingen gebouwd worden, getuige bijvoorbeeld het Amerikaanse WBS, waar gebruik wordt gemaakt van dezelfde technologie, maar waar wel veel meer gebruik is gemaakt van alle mogelijkheden die die techniek te bieden heeft. Bij DDS is de webchat in een eerste aanzet blijven steken en nooit verder ontwikkeld. En experimenten met nieuwe chatomgevingen zijn tot nog toe niet erg succesvol geweest. De Digitale Huiskamer is een goed voorbeeld van DDS-innovatie en vertegenwoordigt alszodanig een grote waarde (voldoet aan de experimenteereis die ik in het vorige hoofdstuk stelde), maar de chat die in de huiskamer geboden wordt is niet voor iedereen toegankelijk vanwege de zware techniek waar de pagina gebruik van maakt, en het nieuwe café De Vier Jaren functioneert nog steeds niet zoals zou moeten. DDS heeft te weinig geïnvesteerd in het ontwikkelen van nieuwe en het verbeteren van bestaande communicatie-omgevingen. Of heeft verkeerde inschattingen gemaakt, zoals bij Palace. En zonder voldoende communicatiemiddelen kan niet worden voldaan aan die eerste eis voor het laten ontstaan van een virtuele gemeenschap: aanwezigheid. Om een voorbeeld te noemen: drie jaar na het ontstaan van 3.0 is het nog steeds niet mogelijk een andere bewoner aan te spreken. Een dergelijke mogelijkheid lijkt mij een allereerste vereiste om digitale burgers een gemeenschap te laten vormen. Communicatie dient zich - net als in het werkelijke leven - niet te beperken tot cafés, waar je bovendien uitsluitend als groep kunt communiceren en nooit aan een afzonderlijke tafel kunt zitten met iemand anders.
Aanwezigheid van bewoners in DDS kan worden bereikt door de stad aantrekkelijk te maken. In dat opzicht verschilt de taakstelling van DDS niet wezenlijk van die van een stadsbestuur: hou je stad aantrekkelijk voor de mensen die er wonen, anders vertrekken ze naar concurerende gemeenten. Aan de leefbaarheid van DDS hebben we te weinig aandacht besteed de afgelopen jaren.
Nu hebben we het nog uitsluitend gehad over aanwezigheid en voldoende communicatiemogelijkheden als voorwaarden voor het laten ontstaan van een virtuele gemeenschap, maar nog niet over andere vereisten. Mensen willen elkaar niet alleen tegen kunnen komen en met elkaar kunnen praten, maar ook samen dingen kunnen ondernemen. Mensen willen ook naar de bioscoop kunnen, of naar het theater, of een wandeling kunnen maken met zn tweeën (of in een groep). Al die activiteiten hebben één ding gemeen: het zijn allemaal uitingen van de menselijk drang ervaringen met anderen te kunnen delen. De uitdaging van het ontwerpen van een nieuwe interface is (voor dit onderdeel althans) het zoeken naar virtuele varianten van IRL-activiteiten. Er moet kortom gezocht worden naar deelbare virtuele ervaringen. Een programma als Powwow biedt daar al een eerste aanzet toe: gebruikers van dat programma kunnen gezamenlijk een webwandeling maken en tegelijkertijd met elkaar verbonden blijven via een chatfunctie. Dat is een primitief voorbeeld van een deelbare virtuele ervaring, zoals je misschien ook de Digitale Huiskamer alszodanig zou kunnen kwalificeren. Behalve ervaringen delen zijn er nog meer kenmerken te noemen. Groepen mensen hebben niet alleen behoefte aan deelbare ervaringen, maar ook aan het kunnen creëren van eigen plekken, aan het kunnen veranderen en aanpassen van de hun omringende omgeving. Een virtueel gebouw bijvoorbeeld voor hun groep, een gebouw dat specifiek is toegerust op gebruik door een subgemeenschap. De manier waarop mensen zich op het web organiseren verschilt niet wezenlijk van de manier waarop mensen dat in het werkelijke leven doen. In een nieuwe interface moeten bewoners gezamenlijk omgevingen kunnen inrichten, groepen kunnen vormen waar specifieke plekken bijhoren. Bewoners bepalen dan niet alleen meer het uiterlijk van hun huis, maar zijn dan ook bewoner in een breder verband: als lid van een aantal subgroepen, die elkaar als cirkels overlappen. Dat is een gemeenschap, waarin iedereen deel uitmaakt van verschillende subgroepen die als geheel een overlappend sociaal netwerk vormen.
Waar ik het ten slotte nog niet over gehad heb in dit hoofdstuk zijn overige vormen van het bevorderen van interactie tussen bewoners. De invoering van een interne economie is een voorbeeld van hoe je dat kunt bereiken. Economisch verkeer is een bindende factor, niet alleen een spelelement, maar ook een manier om sociale samenhang te creëren. Datzelfde geldt voor de tools die iedereen in zijn rugzak heeft. Als daarin een ruilhandel ontstaat is ook dat een middel om het doel mee te bereiken: het creëren van een virtuele gemeenschap.

Samenvattend kun je dus stellen dat aanwezigheid van mensen alleen bereikt wordt als de stad aantrekkelijk genoeg is en er zo divers mogelijke manieren zijn om met andere bewoners te communiceren. Dat kan bijvoorbeeld op basis van toeval (de Random Call-toets, die ervoor zorgt dat je verbinding krijgt met een willekeurige andere bezoeker die heeft aangegeven random calls te willen ontvangen), op basis van gedeelde interesse (profielensysteem), et cetera. Zijn al die diverse manieren van communiceren voorhanden, dan ontstaan netwerken, groepen die op zoek zijn naar gedeelde virtuele ruimten, gedeelde virtuele ervaringen en de gedeelde ervaring van het gezamenlijk bouwen en onderhouden van die virtuele plekken. Dan is aan alle voorwaarden voor het laten ontstaan van een virtuele gemeenschap - of verschillende virtuele gemeenschappen die elkaar overlappen - voldaan.
De ontwikkeling van het groepensysteem waaraan nu wordt gewerkt is van wezenlijk belang voor het laten slagen van dat onderdeel van een nieuw te ontwerpen interface. Het voldoet aan een aantal belangrijke criteria. Groepsvorming wordt eenvoudiger, evenals het verlenen van rechten aan individuele leden van die groepen. Het systeem is dus één van de middelen die ons ten dienste staan bij het realiseren van onze plannen. Blijven over: het conceptueel uitwerken van verschillende communicatievormen en -omgevingen en het bouwen van de bijbehorende applicaties en het nadenken over welke virtuele ervaringen deelbaar zijn en hoe ook daarvoor applicaties gemaakt kunnen worden.

Het faciliteren van gemeenschappen

De succesvolste virtuele gemeenschappen vormen zich niet op het web, maar in de periferie. Als je IRC, MUD's en Usenet tenminste zo mag karakteriseren. Want van periferie spreken impliceert al dat die virtuele plekken zich niet in het centrum zouden bevinden, en dat is nu juist voor zover het gemeenschapsvorming betreft wel het geval. Er zijn een paar zeldzame uitzonderingen te vinden, zoals WBS in Amerika, een www-chatomgeving waar veel mensen heenkomen, maar het is een uitzondering. Hechte gemeenschappen vormen zich voornamelijk op IRC, in MUD's, op Usenet en sinds kort ook via ICQ dat nog steeds een uitzonderlijk populair programma is. Hoewel we bij het formuleren van de nieuwe onderdelen van onze interface veel hebben nagedacht over het faciliteren van allerlei communicatievormen, zou je nog een stap verder kunnen gaan door te zeggen: DDS gaat bestaande virtuele gemeenschappen faciliteren, zoals ze bijvoorbeeld op IRC bestaan. Nadeel van een IRC-kanaal is dat het geen gemeenschappelijke informatieplek is, dat je er geen laatste nieuws kunt neerzetten, dat je geen portretjes of beschrijvingen van andere bezoekers van hetzelfde kanaal kunt plaatsen. Daarom zijn er ook nu al enkele webpagina's die gekoppeld zijn aan IRC-kanalen. Sommige zijn heel uitgebreid en interessant, andere stellen niet veel voor. Maar vast staat dat alle gemeenschappen de behoefte hebben ook op het web een gezamenlijke informatieplek te creëren. Dat geldt bijvoorbeeld voor de mensen rond nl.motorfiets, een behoorlijk populaire nieuwsgroep met een zeer uitgebreide website. Maar dat geldt ook voor bijvoorbeeld gay.nl, een homokanaal op IRC dat vele malen populairder is dat ons homocafé ooit is geweest. En het geldt voor de Metro en voor NowMoo. Ook die twee gemeenschappen hebben een complementaire website ingericht.
De vraag is nog steeds: kunnen gemeenschappen gebouwd worden of kunnen ze alleen maar ontstaan? En in hoeverre kun je daar in sturen? Of waarom zou je eigenlijk willen sturen als je moet concluderen dat gemeenschappen vanzelf ontstaan? Het enige wat je kunt doen is gemeenschappen faciliteren die al bestaan en nog niet ontstane gemeenschappen een omgeving bieden waarbinnen die gemeenschappen kunnen groeien. Je kunt je dus alleen opstellen als context provider, als leverancier van de voorwaarden waaronder een gemeenschap kan ontstaan.

De Digitale Stad zou een aparte wijk moeten openen voor gemeenschapspagina's. Daar kunnen IRC-groepen hun website neerzetten en DDS kan aan die websites een aantal standaard voorzieningen koppelen. Stickit bijvoorbeeld. Of een andere applicatie die handig kan zijn. Bij IRC is bijvoorbeeld een probleem dat je er alleen kunt praten met mensen die op dat moment aanwezig zijn. Met Stickit zou zo'n groep ook beschikken over een pagina waar vragen en opmerkingen te lezen zijn. Je zou allerlei functionaliteiten aan zo'n omgevingen kunnen verbinden die voor zo'n gemeenschap van belang zijn, en bovendien is er ook een belang voor DDS: je incorporeert bestaande gemeenschappen, die worden onderdeel van DDS. En je hebt dan je rol omgedraaid: niet proberen virtuele gemeenschappen te vestigen, maar ze faciliteren.

Kort: In de eerste fase krijgt een aantal IRC-kanalen en Usenetgroepen een eigen webomgeving binnen DDS. Die omgeving is standaard, een soort bouwpakketje. Het is een omgeving die door een aantal mensen kan worden beheerd. In een later stadium zijn eventueel nog andere crossover-technieken te bedenken waardoor de webpagina en de communicatie-omgeving nader tot elkaar gebracht kunnen worden. De verschillende community sites krijgen een duidelijk plek binnen DDS. Uiteraard hoeft het niet alleen te gaan om bestaande comminities die gefaciliteerd worden, het kan ook gaan om gemeenschappen die nog niet beschikken over een gemeenschappelijke plek of zelfs nog moeten ontstaan. Zie daarvoor ook het stuk over de Debate Engine en de Community Builder.

Public acces

Toegang voor iedereen, ongeacht verbinding of apparatuur. Dat heeft DDS als een kerntaak opgevat. En dat blijft het ook. Althans, nu we een verbintenis zijn aangegaan met Het Net van PTT Telecom valt DDS vanuit elke Nederlandse gemeente tegen lokaal telefoontarief te bereiken, ook al is het nadeel dat de telnetinterface er niet door kan worden bereikt. Maar dat is een detail, ook al zullen sommige oudgedienden het daar niet helemaal mee eens zijn.
Over een groot onderdeel van dat public access-uitgangspunt hoeven we het hier niet te hebben. Dat we bereikbaar zijn via Het Net heeft geen consequenties voor het ontwerpen van een nieuwe interface, net als de modembank en het lokale inbelnummer van DDS geen invloed hebben op het internet, maar alleen op de manier waarop mensen er toegang toe kunnen krijgen. Maar het wordt anders als we ons richten op public access binnen die interface. Daar komen we al snel bij de gestaalde kaders van DDS terecht, die menen dat iedereen, ongeacht verbinding of computer, toegang zou moeten hebben tot elke plek binnen DDS. Dat is een tamelijk rigide opvatting, die nauwelijks nog te verdedigen valt. Wat niet betekent dat we ons er helemaal niets van aan moeten trekken, want in de kritiek van de gestaalde kaders zit een kern van waarheid. Hun opstelling is te strikt om serieus genomen te worden, maar het is onmiskenbaar waar dat de stad een steeds geavanceerdere plek wordt en dat dientengevolge steeds minder mensen de nieuwe plekken in DDS zonder problemen kunnen bezoeken. De Digitale Huiskamer is in de meeste huiskamers niet te zien, Webmix is een mooi project maar zal door het merendeel van de DDS-bewoners op televisie moeten worden bekeken, Stickit heeft in de aanloopfase aanzienlijke problemen gehad met oudere browsers, waardoor sommige mensen uitgesloten werden van deelname aan de discussies die zich binnen die applicatie afspeelden. Tot woede van de gestaalde kaders.
Het is een lastig vraagstuk: bouw je een stad die gebruikt maakt van alle nieuwe technische mogelijkheden die er op dit moment zijn, op het gevaar af dat je bewoners nog niet over de apparatuur en bandbreedte beschikken om die stad optimaal te kunnen benutten, of laat je je bij het ontwerpen van een nieuwe interface leiden door de public access-gedachte en zijn de technische mogelijkheden van je bewoners maatgevend? Over die vraag hebben we tijdens de workshops over de nieuwe interface lang nagedacht. Daar zijn toen verschillende modellen uit naar voren gekomen, maar een definitieve oplossing was en is nog niet gevonden. Wat we wel kunnen concluderen is dat beide uitersten onwerkbaar zijn: de mogelijkheden van de technisch minst goed toegeruste bewoner als uitgangspunt nemen is geen optie, en het ontwerpen van een zware interface die gebruik maakt van alle nieuwe mogelijkheden is ook geen optie. Er zal dus een middenweg gevonden moeten worden. Die middenweg dachten we gevonden te hebben door het begrip gelaagde interface te hanteren. Er zou één nieuwe interface komen die door elke gebruiker op een andere manier bezocht zou kunnen worden. Iedereen krijgt de stad die het meest geschikt is voor zijn of haar verbinding en apparatuur. In ieder geval zouden we door dit model toe te passen trouw kunnen blijven aan ons ideaal: toegang voor iedereen.

Interface

Als we de interface opnieuw beschouwen als het voertuig van onze missie, dan moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan: de publieke delen van 4.0 moeten voor iedereen toegankelijk zijn, er moeten voldoende waarborgen in zijn gebouwd om een werkelijke virtuele gemeenschap te kunnen laten ontstaan (communicatie, groepen, gedeelde ervaringen, spel) en er moet een duidelijk onderscheid komen tussen redactionele omgevingen en context omgevingen. Over de redactionele koers van die omgevingen kan ergens anders gesproken worden. Een pleidooi voor meer netactivisme of iets dergelijks past niet in een betoog over een nieuwe interface.

Functionele interface

Tijdens de workshops over een nieuwe interface kwamen we vaak te spreken over het thema functionele interface. Wat wordt daarmee bedoeld? Als je kijkt naar de huidige interface, zou je die dan kunnen omschrijven als functioneel? Ja, in zekere zin. De geografie van de stad bepaalt de manier van navigeren door de stad. De pleinenstructuur ontsluit alle functies van de stad, ook al is die ontsluiting tamelijk rigide van aard en wreekt zich dat hier en daar. Verschillende plekken geven bijvoorbeeld toegang tot dezelfde paginas, en hoe meer dat gebeurt, hoe minder functioneel je interface is. De structuur van 3.0 is star. De pleinenstructuur is als functioneel navigeersysteem maar ten dele geslaagd.
De oplossing zit hem in het loslaten van het concept van 3.0. Daarin vormt de pleinenstructuur, de plattegrond, het hart van de interface. De pleinenstructuur is het navigeersysteem, ook al zijn naderhand een aantal shortcuts ingevoegd en is hier en daar geprobeerd de stad ook op andere manieren te ontsluiten (zoeksystemen), maar werkelijke experimenten met andere vormen van navigeren zijn zelden of nooit gevoerd. De pleinenstructuur bleef maatgevend. Voor het vinden van bepaalde plekken zijn er twee mogelijkheden: de pleinenstructuur gebruiken of de zoekmachine raadplegen. Meer wegen leiden er niet tot de juiste plekken.
In de nieuwe interface moeten we af van het idee dat navigeren uitsluitend geografisch bepaald is, zoals in 3.0. De geografie dient daar als uitgangspunt voor de manier van zoeken, en dat is weliswaar een consequente doortrekking van de stadsmetafoor, maar ook een nogal starre opvatting. DDS is een stad zonder goede telefoonboeken, zonder Gouden Gids, zonder telefoon.
Nagiveren is een woord dat is gaan behoren tot het netjargon, ingegeven door Netscape die zijn browser Navigator noemde. Maar wat is navigeren op het net eigenlijk? En wat is het verschil tussen surfen en navigeren? Laten we beide termen anders definiëren: navigeren is het doelgericht zoeken naar de juiste informatie, mensen of functies, surfen het avontuurlijk dwalen over het net in de hoop iets leuks tegen te komen. Navigeren vereist kortom een functionele interface en surfen een avontuurlijke.
De Digitale Stad bestaat uit een steeds groter wordende hoeveelheid informatie die door de huidige interface onvoldoende ontsloten wordt. Onvoldoende functioneel in ieder geval. Een functionele interface zou een sleutel moeten bieden die toegang geeft tot die informatie (maar niet alleen tot informatie, maar ook tot personen, tot functionaliteiten, et cetera; het gaat om een integrale ontsluiting).
De oplossing moet niet gevonden worden in een nieuwe geografische structuur. Die is er uiteraard wel, maar dient een ander doel. De plattegrond van DDS vormt één van de navigeerstructuren, maar niet de functionele variant. De oplossing moet ook niet gezocht worden in het ontwikkelen van een zoekmachine voor DDS. Niet in de traditionele zin in ieder geval. Hoe goed ook, de meeste zoekmachines zijn tamelijk willekeurig en bieden vrijwel nooit meer dan linklijstjes. Lelijk en onhandig.
Je zou bijna kunnen stellen dat we twee nieuwe interfaces gaan ontwerpen die nauw met elkaar verbonden zijn: een avontuurlijke, geografische en een functionele.
Als we geen zoekmachine willen ontwerpen, wat ontwerpen we dan wel? We hebben net gezegd dat we die functionele interface niet geografisch willen definieren, maar tegelijkertijd biedt een geografisch model, een verbeeldend model, de enige ontsnapping aan de kaalheid van de traditionele zoekmachine. Een kaart van de stad zou in dat geval toch uitgangspunt moeten blijven.
Het kaartenbaksysteem is het meest haalbare, gekoppeld aan een verbeeldende interface, dus eentje waarbij toch een plattegrond wordt betrokken. Zo kan een bewoner verschillende onderdelen van zijn huis in verschillende categorieën onderbrengen. Een deel van zijn huis bevat informatie over boeken, een ander deel alles over Ajax. Dat huis blijft in de algemene interface op dezelfde plaats liggen, maar wordt via de functionele interface thematisch ontsloten. De bewoner voert zelf zijn huis in in het kaartenbaksysteem. Blijft alleen de vraag over hoe we die kaartenbak verbeelden. Een linklijst willen we niet geven, dus zal een ander systeem gevonden moeten worden.
Binnen de functionele interface kun je zoeken op trefwoord. Bijvoorbeeld op muziek. Volgen submenus: klassieke muziek, popmuziek, wereldmuziek. Daaronder verschillende artiesten. Er zijn vier plekken gevonden in DDS die gewijd zijn aan de groep Queen. De bezoeker kan nu de kaartjes raadplegen waarin de verschillende bewoners hun pagina hebben omschreven en doorklikken naar die pagina, maar ze kunnen ook de beschrijvingen lezen van mensen die opgegeven hebben in hun profiel dat ze van Queen houden en ook hebben aangegeven dat iedereen van ze mag weten dat ze een liefhebber zijn van die groep. Je kunt dus niet alleen zoeken op informatie, maar ook op personen. En op tijd bijvoorbeeld: laat mij alleen de kaartjes zien van die Queen-paginas die de afgelopen week, of afgelopen maand, zijn veranderd of er bij zijn gekomen. Maar er kan ook worden gezocht naar plekken die op dat moment het drukst bezocht zijn, of naar comminicatie-omgevingen waar mensen bijeen komen met vergelijkbare interesses. De enige vraag die overblijft is: hoe verbeelden we die geavanceerde zoekmachine, welke metafoor koppelen we er aan en hoe ziet het er uit.

Sociale interface

De invoering van een paspoort blijft de belangrijkste vondst uit de workshops over de nieuwe interface, niet alleen omdat het een nieuwe manier is een virtuele identiteit te bepalen, maar vooral ook omdat aanwezigheid in de stad op een hele andere manier definieert dan in de huidige interface het geval is. En die aanwezigheid hebben we in het vorige hoofdstuk als een van de voorwaarden voor het laten ontstaan van een virtuele gemeenschap gedefinieerd. Iedereen die op het net is en zijn paspoort bij zich heeft is in de stad, ook al bevindt hij/zij zich op een geheel andere plek op het net. Het paspoort vormt samen met het groepensysteem de spil van de nieuwe interface. In sociaal opzicht althans.
Het paspoort biedt een aantal mogelijkheden: toegang tot de stad volgens jouw profiel, zodat alleen die plekken worden getoond die voor jou van belang zijn; directe communicatie met andere bewoners; webagenda.
Het paspoort werkt dus ook als een soort ICQ: je kunt er in zien wie van de andere mensen die je als vrienden hebt opgegeven ook online zijn, en je kunt direct met elkaar communiceren.
Elke keer weer komen we bij het nadenken over een nieuwe interface terug bij de metro van De Digitale Stad. Wat daar praktijk is zou ook op het web gerealiseerd moeten kunnen worden. De metro als de voorhoede van DDS. Wat zijn de kenmerken van de metro? Je kunt er doorheen dwalen en op willekeurige plekken mensen tegenkomen die dan ook iets tegen je kunnen zeggen, je kunt er je eigen kamer bouwen waar je met andere mensen kunt praten (de deur kan open of dicht), je hebt een keur aan commandos tot je beschikking die je naar alle plekken in de metro kunnen brengen of je allerlei vreemde dingen kan laten doen en mensen kunnen zelf dingen programmeren in de metro en die ook met elkaar uitwisselen. Het is een gemeenschap die gezamenlijk bouwt aan de communicatie-omgeving waar ze verblijven. Het systeem reguleert zichzelf.
En aantal van de kenmerken van die metro willen we ook in onze nieuwe interface integreren: het kunnen chatten in zelf samengestelde groepen, het makkelijk aan kunnen spreken van een andere bezoeker die zich op dezelfde plek bevindt als jij, et cetera.
Wat voor de metro geldt, geldt ook een beetje voor IRC. Ook daar zijn hechte gemeenschappen ontstaan. Maar wat maakt IRC dan zo interessant? De programmas waarmee je IRC kunt bezoeken zijn allemaal even lelijk en sober, dus daar kan het niet aan liggen. De programmas zijn stuk voor stuk superfunctioneel en ontbloot van elke vorm van grafische aankleding. Maar het gaat dan ook om de functionaliteiten. En die zijn tamelijk uitgebreid. Je kunt op IRC in een grote groep met elkaar praten en tegelijkertijd met mensen afzonderlijk chatten, je kunt elkaar bestanden sturen, je kunt nieuwe kanalen openen waarin je met een kleinere groep mensen kunt praten et cetera. Kortom: de functionaliteiten van IRC zijn veel interessanter dan die van DDS op het web, ook al zijn onze chatomgevingen veel interessanter vormgegeven. Belangrijke les die we daaruit moeten trekken is dat door de meeste internetbezoekers vormgeving niet als bepalende factor wordt gezien. De mogelijkheden zijn het interessantst.
Wat op IRC kan, kan ook op het web. Functionaliteiten van IRC, metro en programmas als ICQ en Powwow zullen geïntegreerd moeten worden in onze nieuwe interface. Die functionaliteiten, gekoppeld aan het pasoort en het groepensysteem zullen van de nieuwe interface pas echt een plek maken waar een virtuele gemeenschap de kans krijgt te groeien.De software De

Interface met spelelementen

Sociale samenhang bereik je niet alleen door goede communicatiemogelijkheden te bieden. De invoering van spelelementen in de nieuwe interface kan daar ook voor zorgen. Bijvoorbeeld de invoering van een DDS-muntenstelsel. Daarover is uitgebreid gesproken in de workshops en wat ermee beoogd wordt moge duidelijk zijn.
Invoering van een muntstelsel is maar één van de spelelementen die denkbaar zijn. De nieuwe interface moet bijvoorbeeld ook een beroep doen op wat je de puzzeldrift van bewoners zou kunnen noemen. Toen 3.0 werd gepresenteerd was nog geen beschrijving op het net gezet voor hoe je een huis kon bouwen in de stad en hoe je een voordeur kon openen in een huizenwijk. En toch lukte het sommigen in de eerste dagen van de nieuwe interface een voordeur te krijgen in de stad. Onbedoeld had DDS een spelelement ingevoerd. Bewoners voelen zich uitgedaagd als niet beschreven is hoe ze iets moeten doen. Die puzzeldrift kun je in de nieuwe interface op verschillende manieren bevredigen.

Geografische interface

Hoe komt de stad er uit te zien? Dat de stadsmetafoor gehandhaafd blijft is duidelijk, maar komen er in de nieuwe stad ook pleinen? En zo ja in wat voor vorm. Het is een lastige vraag. 3.0 is nog steeds een sterk concept, waardoor het nog steeds moeilijk is buiten het kader van die interface na te denken over vernieuwing.
Er zijn alleen een paar wenselijke kenmerken te noemen van een nieuwe plattegrond: de kaart moet dynamisch zijn, d.w.z. dat de kaart in voortdurende staat van verandering moet verkeren. Dat kan bijvoorbeeld bereikt worden door de activiteiten die op verschillende plekken in de stad plaatsvinden zichtbaar te maken. Bijvoorbeeld waar de meeste mensen zich ophouden, waar de aanwas van nieuwe informatie het grootst is, waar net iets nieuws is gebouwd. Bovendien moeten huizen en (bewoners)gebouwen duidelijker zichtbaar worden op de kaart. Zo zorgen ook bewoners voor dynamiek op de kaart: ze kunnen er bouwen en afbreken, binnen de daarvoor opengestelde gebieden.
Persoonlijk ben ik nog steeds gecharmeerd van het concentrische model, waarbij de stad een stadshart heeft dat veel redactionele gebieden bevat en waar vrijwel geen ruimte is voor bewoners om dingen te veranderen of toe te voegen, en waar in ringen rond de stad andedre gebieden liggen met elk weer andere kenmerken. Hoe verder iemand van het centrum is verwijderd, hoe minder de invloed van het stadsbestuur en hoe groter de vrijheid van bewoners. Die opzet past ook helemaal in de stadsmetafoor: in het centrum is alles supergereguleerd en in de periferie heerst een grote mate van vrijheid. Stadsnomaden kunnen aan de rand van de stad doen en laten wat ze willen, en in het centrum is de vrijheid beperkt. Op de Dam kun je geen tentje opzetten, in het Amsterdamse bos wel.

De interface als bouwput

Bewoners van de stad moeten niet alleen in staat gesteld worden eigen huizen te bouwen, tools te ontwikkelen en groepen te vormen, maar ook in staat gesteld worden dingen aan de stad te veranderen. Binnen het gereguleerde deel van DDS is de invloed die bewoners uit kunnen oefenen op het aanzien van de stad miniem, maar hoe verder je van het centrum verwijderd raakt, hoe groter de mogelijkheden die bewoners hebben zelf dingen te bouwen of te veranderen. Dat betekent dat we een deel van de ontwikkeling van de stad uit handen geven aan bewoners. Veranderingen die zichtbare gevolgen hebben voor de plattegrond van de stad. Het is een van de manieren die we hebben om de dynamiek van de stad te vergroten, en tevens een logische uitbreiding van het concept context providen. Nu de technische mogelijkheden voortgeschreden zijn moet het mogelijk zijn bewoners mee te laten bouwen aan de stad, ook al doen we dat binnen duidelijke kaders en onder duidelijke voorwaarden.

Kernpunten